Vraag

Wat is correct: Jan of Piet hebben dat gedaan of Jan of Piet heeft dat gedaan?

Antwoord

Jan of Piet hebben dat gedaan is alleen mogelijk als het er niet om gaat of de een dan wel de ander het gedaan heeft, maar als wordt bedoeld dat een van beiden (om het even wie) het gedaan heeft. Jan of Piet heeft dat gedaan heeft echter in alle gevallen de voorkeur.

Toelichting

Als woorden of woordgroepen met behulp van het nevenschikkend voegwoord of met elkaar worden verbonden, worden twee mogelijkheden naast elkaar gegeven. Er zijn twee verschillende betekenisverbanden mogelijk: een van beide mogelijkheden kan al dan niet uitgesloten worden. Als de nadruk ligt op de keuze tussen het een en het ander, spreken we van een uitsluitend (of: exclusief) betekenisverband. Als de nadruk niet ligt op de keuze, maar op de vraag of een van de gegeven mogelijkheden het geval is, spreken we van een niet-uitsluitend betekenisverband. Vergelijk:

(1a) Jan of Piet heeft dat gedaan. (uitsluitend: ‘of de een of de ander heeft het gedaan’; niet-uitsluitend: ‘een van beiden heeft het gedaan’)

(1b) Jan heeft dat gedaan, of Piet. (alleen uitsluitend)

Als de leden van een nevenschikking met of in uitsluitende betekenis beide enkelvoudig zijn, staat de persoonsvorm altijd in het enkelvoud. Ook bij het niet-uitsluitende of heeft de enkelvoudige persoonsvorm de voorkeur. Meestal is echter ook een meervoudsvorm mogelijk, behalve in die gevallen waarin bij vervanging van of door en een enkelvoudsvorm verplicht is. Vergelijk:

(1c) Jan en Piet hebben dat gedaan.

(1d) Jan of Piet hebben/heeft dat gedaan. (alleen niet-uitsluitend)

(2a) Geen man en geen vrouw heeft dat gedaan.

(2b) Geen man en geen vrouw hebben dat gedaan. (uitgesloten)

(2c) Geen man of geen vrouw heeft dat gedaan.

Zie ook

Een of meer deelnemers is / zijn uitgeschakeld
Ik of jullie ga / gaan
Jan alsmede Piet hebben / heeft dat gedaan
Jan of ik heeft / heb / hebben dat gezegd
Niet alleen de leerlingen, maar ook de leraar kijken / kijkt uit naar het weekend
Noch Jan noch Piet hebben / heeft dat gedaan
Zowel de politie als de brandweer zijn / is ter plaatse
Zowel de wethouders als de burgemeester is / zijn tegen het voorstel

Naslagwerken

ANS (1997), p. 1490 of online via de E-ANS online via de E-ANS; Taalboek Nederlands (1997), p. 245; Prisma Stijlboek (1993), p. 186