Inleiding Top

Samentrekking houdt in dat een woord of woorddeel wordt weggelaten uit een woordgroep of zinsdeel omdat hetzelfde woord(deel) ook elders in de zin voorkomt. Het kan ook gaan om meerdere woorden of woorddelen. Het voordeel van samentrekking is dat identieke woorden of woorddelen niet herhaald hoeven worden, waardoor de formulering beknopter wordt. Enkele voorbeelden:

(1) in- en uitvoer is een samentrekking van invoer en uitvoer: het woorddeel -voer is eenmaal weggelaten;

(2) grote en kleine projecten is een samentrekking van grote projecten en kleine projecten: het woord projecten is eenmaal weggelaten;

(3) Hij houdt wel van appeltaart, maar niet van chocoladecake is een samentrekking van Hij houdt wel van appeltaart, maar hij houdt niet van chocoladecake: de woorden hij en houdt zijn eenmaal weggelaten.

Samentrekking komt dus op drie niveaus voor: op woordniveau (in- en uitvoer), op woordgroepniveau (grote en kleine projecten) en op zinsniveau (Hij houdt wel van appeltaart, maar niet van chocoladecake). Ook samentrekking van een samenstelling en een woordgroep komt voor: basis- en voortgezet onderwijs.

Het woord of woorddeel dat wordt weggelaten, wordt het samengetrokken deel genoemd. De delen van een samentrekking worden ook wel leden genoemd.

Samentrekking op woordniveau Top

Er is sprake van samentrekking op woordniveau als een deel van een woord wordt weggelaten, zoals in in- en uitvoer. Op de plaats van het samengetrokken deel wordt een streepje geschreven.

Samentrekking op woordniveau is alleen mogelijk als de vorm en de betekenis van het samengetrokken deel in beide woorden gelijk zijn. Niet juist zijn bijvoorbeeld: in- en uitverkocht (want het geheel is ingekocht en uitverkocht) en schilders- en woudezel (want ezel heeft daarin twee verschillende betekenissen).

Samentrekking op woordniveau vindt bijna altijd plaats bij samenstellingen, maar is soms ook mogelijk bij afleidingen. Het gaat dan vooral om afleidingen die eindigen op een van de achtervoegsels -achtig, -baar, -heid, -ling, -schap, -waarts en -zaam: geel- of groenachtig, eet- en drinkbaar, twee- en drielingen enzovoort.

In- en export / im- en export
Lucht- en ruimtevaarttechniek

Samentrekking op woordgroepniveau Top

Bij samentrekking op woordgroepniveau worden binnen een woordgroep een of meer hele woorden weggelaten. Wat weggelaten wordt, moet dezelfde vorm en betekenis hebben als een deel dat nog blijft staan:

• rode en groene appels (samentrekking van rode appels en groene appels)
• de wegen en straten zijn hier breed (samentrekking van de wegen en de straten zijn hier breed)
• mooie jongens en meisjes (samentrekking van mooie jongens en mooie meisjes)
• Hans wast de nieuwe kleren van Marc en van Marie. (samentrekking van Hans wast de nieuwe kleren van Marc en de nieuwe kleren van Marie)

Samentrekking op woordniveau en woordgroepniveau Top

Een combinatie van samentrekkingen is ook mogelijk: in de binnenlandse dag- en weekbladen (samentrekking van in de binnenlandse dagbladen en in de binnenlandse weekbladen).

Samentrekking van een samenstelling en een woordgroep, zoals basis- en voortgezet onderwijs of voortgezet en basisonderwijs, is ook mogelijk. Hoewel de samengetrokken elementen verschillen van vorm (woord versus deel van een woord), wordt aan dit type samentrekking in de praktijk vaak de voorkeur gegeven vanwege de bondigheid; hier is geen bezwaar tegen. Het moet wel gaan om twee begrippen die logischerwijs in een adem worden genoemd. Een gekunstelde samentrekking als ijs- en bruine beren moet vermeden worden; in dat geval schrijven we voluit ijsberen en bruine beren. Let op: alleen als een deel van de samenstelling is samengetrokken, komt er een streepje. Als er een volledig woord is samengetrokken, komt er geen streepje. Meer voorbeelden zijn echt en namaakleer, sociale en vrijetijdsactiviteiten, hoofd- en kleine letters.

Op zowel maandag als op dinsdag / op zowel maandag als dinsdag / zowel op maandag als op dinsdag / zowel op maandag als dinsdag
Provinciale- / provinciale en gemeentepolitiek

Samentrekking op zinsniveau Top

Voor samentrekking op zinsniveau geldt dat de samengetrokken delen dezelfde vorm, dezelfde functie, dezelfde betekenis en dezelfde plaats in de zin moeten hebben als de niet-samengetrokken delen.

(4) Wil je de rode of de gele snoepjes? (na rode kan het meervoud snoepjes worden ingevoegd)

(5) Hij kwam binnen, hing zijn jas op en ging zitten. (hij kan steeds als onderwerp voor de persoonsvorm worden ingevoegd)

(6) Emma leest graag boeken en Jill tijdschriften. (de zinsdelen leest en graag kunnen na Jill als persoonsvorm en bijwoordelijke bepaling worden ingevoegd)

Dat de vorm, functie en betekenis steeds hetzelfde moeten zijn, betekent dat zinnen als de volgende niet juist zijn. Zulke verkeerde samentrekkingen worden ook wel ‘overspannen samentrekkingen’ genoemd.

(7) Dat heeft hij nooit gedaan en dat zal hij ook nooit. (uitgesloten) (‘Dat heeft hij nooit gedaan en dat zal hij ook nooit doen‘ – niet dezelfde vorm)

(8) De Eerste Kamer heeft de wet aangenomen en geldt vanaf 1 januari. (uitgesloten) (de wet is in het eerste deel lijdend voorwerp en zou in het tweede deel van de zin onderwerp moeten zijn)

(9) Hij is acteur en uitgenodigd bij een première. (uitgesloten) (is is koppelwerkwoord in ‘Hij is acteur’ en hulpwerkwoord in ‘Hij is uitgenodigd bij een première’)

(10) Hij stak zijn hand uit en de straat over. (uitgesloten) (steken heeft hier twee verschillende betekenissen)

De samengetrokken elementen moeten zich ook op hetzelfde niveau van inbedding bevinden; als een element de ene keer in de hoofdzin staat en de andere keer in een afhankelijke zin, mag er niet worden samengetrokken.

(11) Het verbaast me wel dat ik daarvan nog niet op de hoogte gebracht ben, maar had me nog geen zorgen over de organisatie van het congres gemaakt. (uitgesloten)

Ik heb je bericht gezien en een antwoord op je vraag (foute samentrekking)

Als in het eerste deel van de zin sprake is van inversie, kan samentrekking beter worden vermeden, al is het niet per se fout. Als het zinsdeel dat in het eerste deel van de zin inversie veroorzaakt, óók betrekking heeft (of kan hebben) op het tweede deel van de zin, kan het onderwerp van de zin worden samengetrokken.

(12a) In mei besloot hij te gaan werken en solliciteerde bij Shell.

(12b) In mei besloot hij te gaan werken en solliciteerde hij bij Shell. (hij kan ook voor solliciteerde staan)

(13a) Vervolgens verliet de man de winkel en liep hard weg.

(13b) Vervolgens verliet de man de winkel en liep hij hard weg. (hij kan ook voor liep staan)

Samentrekking bij inversie
Tantebetjeconstructie

Op de regel dat samengetrokken delen dezelfde vorm moeten hebben, bestaan een aantal uitzonderingen. Als de persoonsvorm wordt samengetrokken, hoeft die niet twee keer precies hetzelfde te zijn.

(14) Ik heb niet geweigerd, maar hij wel. (‘Ik heb niet geweigerd, maar hij heeft wel geweigerd’)

(15) Ik ben in juni jarig, jij in augustus en Walter in december. (‘Ik ben in juni jarig, jij bent in augustus jarig en Walter is in december jarig’)

Ook een samengetrokken zelfstandig naamwoord mag in getal verschillen.

(16) Emma heeft één en Noëlle drie boeken gelezen. (‘Emma heeft één boek gelezen en Noëlle heeft drie boeken gelezen’)

Samentrekking van de persoonsvorm

Voorwaartse en achterwaartse samentrekking Top

Bij alle soorten samentrekking kan zowel voorwaartse als achterwaartse samentrekking plaatsvinden. Bij voorwaartse samentrekking wordt het gezamenlijke deel genoemd in het eerste deel van de samentrekking, en weggelaten in de daaropvolgende delen.

(17) Pak jij de theekopjes en -schoteltjes?

(18) Ik hou meer van oude boeken dan van nieuwe.

(19) Kom je met de trein, de auto of de bus?

Bij achterwaartse samentrekking gebeurt het omgekeerde: in het laatste lid blijven de gemeenschappelijke delen staan; in de eerdere worden ze weggelaten.

(20) Ik heb appel-, chocolade- en perentaart.

(21) Hij verzamelt zowel oude als nieuwe boeken.

(22) Ik wil en ik zal het doen.

Zie ook

20 tot 30-jarigen / 20- tot 30-jarigen / 20-tot-30-jarigen / 20-30-jarigen
Ik heb je bericht gezien en een antwoord op je vraag (foute samentrekking)
Im- en export / in- en export
Lucht- en ruimtevaarttechniek
Op zowel maandag als op dinsdag / op zowel maandag als dinsdag / zowel op maandag als op dinsdag / zowel op maandag als dinsdag
Provinciale- / provinciale en gemeentepolitiek
Samentrekking van de persoonsvorm
Samentrekking bij inversie
Tantebetjeconstructie
Winst- en verliesrekening / winst-en-verliesrekening

Naslagwerken

Vraagbaak Nederlands (2005), p. 185-189; Schrijfwijzer (2005), p. 136-141, 303-304; ANS (1997), p. 1557-1606 of online via de E-ANS online via de E-ANS