1. Inleiding Top

Combinaties van een bijvoeglijk naamwoord en een zelfstandig naamwoord vormen in het Nederlands meestal een woordgroep. De woorden worden los geschreven; ze krijgen beide een klemtoon en hebben doorgaans allebei een letterlijke betekenis. De betekenis van het geheel is een optelsom van die van de losse delen. Het bijvoeglijk naamwoord wordt verbogen als dat uit de gewone buigingsregels volgt. Voorbeelden zijn: arme man, rijke mensen, waardevol advies, (een) heet vuur, (het) hete vuur.

Het Nederlands kent ook een beperkt aantal samenstellingen waarin het eerste lid een bijvoeglijk naamwoord is en het tweede lid een zelfstandig naamwoord, zoals hogeschool, dubbelagent, bruinbrood en rodekool. Het gaat om combinaties die een zodanig vast geheel vormen dat ze in het verleden aaneen zijn gegroeid en tegenwoordig als één woord in woordenboeken en woordenlijsten staan.

De meeste van die samenstellingen hebben een betekenis die niet meer (precies) overeenkomt met de som van de delen. In een deel van de gevallen is de klemtoon naar voren verschoven en/of is de buigings-e weggevallen. In een andere groep samenstellingen van bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord is er geen betekenisverschil opgetreden, maar soms wel een klemtoonverschuiving of vormverandering. De meeste van die samenstellingen kunnen ook als woordgroep worden geschreven.

2. Betekenisverschil Top

Een combinatie van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord is in veel gevallen één woord geworden als het geheel een betekenis heeft die niet dezelfde is als die van de los geschreven woordgroep. In een deel van die samenstellingen is de klemtoon op het eerste deel komen te liggen en is vaak de buigings-e weggevallen.

a. geen klemtoonverschuiving Top

Een klein aantal combinaties van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord klinkt als een woordgroep – met een klemtoon op beide woorden en de meeste nadruk op het tweede –, maar heeft een betekenis die niet meer (precies) overeenkomt met die van de los geschreven woordgroep. Rodehond bijvoorbeeld is geen ‘hond met een rode kleur’ maar een ziekte. In de niet-letterlijke betekenis is aaneenschrijven verplicht.

armelui
blauweregen
blindedarm
goedemiddag
goedemorgen
goudenregen
halvezool
jongedame
jongedochter
jongeheer
jongejuffrouw
jongelieden
jongelui
jongeman
lievevrouw (‘Lieve-Vrouwebeeld’)
mallemolen
oudeheer
met oudejaar
oudelui, ouwelui (‘ouders’)
plattegrond
plattekaas
platteland
rijkelui
rodehond
rodeloop (‘dysenterie’)
valsemunter
wittekaas
zwartepiet (‘iemand de zwartepiet toespelen’)

b. klemtoonverschuiving Top

In de meeste samenstellingen van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord ligt de klemtoon, anders dan bij woordgroepen, op het eerste woorddeel. Bovendien blijft bij veel van deze woorden de verwachte buigings-e achterwege. Zulke samenstellingen kunnen in dezelfde betekenis niet als woordgroep worden geschreven.

blauwhemd
blauwspar
blauwwier
bleekneus
blijspel
breedband
bruinhemd
bruinkool
dikzak
dovenetel
dubbelagent
dubbelalbum
dubbel-cd
dubbeldrank
dubbelleven
dubbelspion
dubbelstad
dubbelvla
dundoek
dwarsfluit
frisdrank
grootmoeder
grootouder
grootvader
hoogverraad
kleindochter
kleinindustrie
kleinkind
kleinzoon
koudvuur
laagland
oudoom
platbodem
platvis
rauwkost
roodvonk
schoonschrift
slapjanus
sneltram
snelweg
speciaalzaak
vlugschrift
vrijbrief
vrijkaart
witbier
witboek
witjas
witlof
ziekbed
zoethout
zuurdeeg
zuurkool
zwakstroom
zwartboek
zwarthemd

c. overige gevallen Top

In sommige gevallen varieert de klemtoon, bijvoorbeeld in hogepriester, hogeschool en nieuwjaar. In hoogleraar is niet de klemtoon, maar het ontbreken van de buigings-e uitzonderlijk.

3. Geen betekenisverschil Top

In een beperkt aantal gevallen kan een combinatie van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord als samenstelling worden geschreven én als woordgroep, zonder dat er sprake is van een noemenswaardig verschil in betekenis.

Combinaties van een bijvoeglijk en een zelfstandig naamwoord die als één woord in de Woordenlijst of in andere naslagwerken met een spellingkeurmerk staan en hun letterlijke betekenis behouden hebben, mogen dus ook altijd los worden geschreven.

a. klemtoonverschuiving Top

Samenstellingen van het type bruinbrood worden meestal uitgesproken met klemtoon op het eerste woorddeel. Naast deze samenstellingen bestaat een woordgroep met (ook) een klemtoon op het tweede woord.

b. geen klemtoonverschuiving Top

Samenstellingen van het type rodekool hebben de intonatie van een woordgroep, met (ook) een klemtoon op het zelfstandig naamwoord. Naast deze samenstellingen is ook de schrijfwijze als woordgroep correct. Omdat het om vaste combinaties gaat, kan in deze woordgroepen de buigings-e bij het-woorden achterwege blijven (bijvoorbeeld het dubbel spoor).

Zie ook

Verbogen / onverbogen bijvoeglijk naamwoord zonder betekenisverschil (algemeen)
Woordgroep of samenstelling? (Leidraad 6.8)

Dubbelepunt / dubbele punt
Fijn stof / fijnstof
Goeiedag / goedendag / goeiendag / goedendag
Kortfilm / korte film
Kortgeding / kort geding
Platte kaas / plattekaas
Rode kool / rodekool
Zwarte Piet / zwarte piet / zwartepiet

Naslagwerken

Morfologisch handboek (1993), p. 390-392; Woordenlijst (2015)