Vraag

Zijn werkwoorden met als eerste deel toe (‘dicht’), zoals toedoen, toeklappen en toebinden standaardtaal?

Antwoord

Ja, zulke werkwoorden zijn standaardtaal in het hele taalgebied, maar ze worden vaker in België dan in Nederland gebruikt. Werkwoorden als toedoen, toeklappen enzovoort komen in België vooral voor in gesproken taal en informele geschreven taal. In Nederland worden zulke werkwoorden als vrij ouderwets beschouwd. Samengestelde werkwoorden met dicht (bijvoorbeeld dichtdoen, dichtklappen) zijn in het hele taalgebied heel gebruikelijk.

Toelichting

Het bijwoord toe is een synoniem van dicht. Het wordt vaker in België dan in Nederland gebruikt. In België is toe vooral gebruikelijk in gesproken taal en informele geschreven taal; in Nederland heeft het voor veel taalgebruikers juist een ouderwetse bijklank.

(1a) Ik vertel je dit in vertrouwen, dus mondje toe.

(1b) Ik vertel je dit in vertrouwen, dus mondje dicht.

(2a) Is de voordeur toe?

(2b) Is de voordeur dicht?

Toe wordt ook gebruikt als eerste deel in samengestelde werkwoorden als toebinden, toebranden, toedrukken, toehouden, toeknijpen, toemaken, toenaaien, toeknopen, toeplakken, toespijkeren, toevouwen, toesnoeren, toegroeien, toeklappen. In België worden zulke werkwoorden frequent gebruikt, vooral in gesproken taal en informele geschreven taal. In Nederland zijn ze minder gebruikelijk. Samengestelde werkwoorden met dicht zijn in het hele taalgebied heel gebruikelijk.

(3a) Zuid-Afrika houdt de deur toe voor pluimveevlees uit de EU.

(3b) Zuid-Afrika houdt de deur dicht voor pluimveevlees uit de EU.

(4a) De jager stopte stenen in de buik van de wolf, en naaide die daarna weer toe.

(4b) De jager stopte stenen in de buik van de wolf, en naaide die daarna weer dicht.

(5a) De vuilniszakken zullen alleen opgehaald worden als ze goed toegebonden zijn.

(5b) De vuilniszakken zullen alleen opgehaald worden als ze goed dichtgebonden zijn.

(6a) Na de dood van haar moeder is ze helemaal toegeklapt.

(6b) Na de dood van haar moeder is ze helemaal dichtgeklapt.

De vaste uitdrukking een oogje toeknijpen is wel heel gebruikelijk in zowel Nederland als België (naast een oogje dichtknijpen).

(7a) Gemeenten knijpen soms een oogje toe als er vermoedens zijn van foute praktijken.

(7b) Gemeenten knijpen soms een oogje dicht als er vermoedens zijn van foute praktijken.

Bijzonderheid

Het werkwoord toedekken is erg gangbaar in zowel Nederland als België. Hierbij is er geen tegenhanger met dicht.

(8) Moeder gaf de kinderen een nachtzoen en dekte hen toe.

(9) We moeten de zandbak toedekken want het gaat regenen.

Naslagwerken

Grote Van Dale (2015); Van Dale Hedendaags Nederlands (2008); Koenen (2006); Woordenboek Correct Taalgebruik (2004), p. 275; Prisma Handwoordenboek Nederlands (2014); Typisch Vlaams (2015); ANS: Samenkoppelingen met toe