Inleiding Top

Combinaties zoals eerstegraads( )verbranding en eerstejaars( )student, met als eerste deel woorden als eerstegraads, eerstejaars, tweedehands, eerstelijns, eenpersoons, vierdeurs of tweederangs, kunnen vaak zowel aaneen als in twee woorden worden geschreven.

Over de analyse van dergelijke combinaties bestaan verschillende opvattingen. In deze tekst gaan we ervan uit dat woorden als eerstegraads, eerstejaars enzovoort samenstellende afleidingen zijn, die als los bijvoeglijk naamwoord gebruikt kunnen worden, maar ook als eerste lid van een samenstelling.

Er is geen harde regel die bepaalt wanneer we zulke combinaties aaneen schrijven, en wanneer los. Er zijn wel enkele tendensen.

Met een spatie: woordgroep Top

Woorden als eerstegraads, tweedehands en derderangs kunnen gebruikt worden als een bijvoeglijk naamwoord bij het zelfstandig naamwoord dat erop volgt. Deze bijvoeglijke naamwoorden zijn zelf te beschouwen als samenstellende afleidingen. Een samenstellende afleiding is een woord dat afgeleid is van een samenstelling die op zichzelf niet bestaat. Zo is eerstegraads een afleiding van eerste+graad, terwijl er geen samenstelling eerstegraad bestaat.

Bijvoeglijke naamwoorden schrijven we in de regel los voor een zelfstandig naamwoord. Hoewel de schrijfwijze in twee woorden niet expliciet genoemd wordt in de Woordenlijst, is die meestal juist, bijvoorbeeld: een tweedejaars student of een tweedehands fototoestel.

Bijvoeglijke naamwoorden kunnen in principe worden verbogen, maar gevallen van dit type krijgen geen buigings-e: eerstegraadse brandwonden, bijvoorbeeld, is niet correct. Alleen tweedehands kan wel verbogen worden – bijvoorbeeld een tweedehandse auto – maar dat is minder gewoon dan een tweedehands auto.

Aaneen: samenstelling Top

De hierboven genoemde bijvoeglijke naamwoorden kunnen meestal ook als eerste lid in een samenstelling gebruikt worden, bijvoorbeeld: eerstegraadsverbranding, eerstejaarsstudent, tweedehandsauto, derderangsacteur. Hoe vaker de combinatie voorkomt als één begrip, hoe meer de woorden aan elkaar worden geschreven.

Tendens Top

Er is geen harde regel die bepaalt welke combinaties we aaneenschrijven en welke met een spatie. Over het algemeen is er wel een tendens waar te nemen.

Frequent gebruikte en relatief korte combinaties worden gemakkelijker aaneengeschreven. Zulke combinaties vormen zozeer een vaste verbinding dat ze veelal als samenstellingen worden opgevat. Frequent gebruikte combinaties worden vaak ook aaneen in woordenboeken of in de Woordenlijst opgenomen. Zulke combinaties krijgen in de uitspraak één hoofdklemtoon op het eerste deel van het woord. Voorbeelden: eerstegraadsbevoegdheid, eerstelijnszorg, tweedehandsauto, eenpersoonsbed, vierdeurskast, tweederangsburger, tweedejaarsstudent, eerstelijnshulp, derderangspoliticus.

Bij minder frequente en bij langere combinaties is er vaak een voorkeur om de combinatie los te schrijven. Zulke combinaties worden doorgaans als woordgroepen beschouwd. In zulke woordgroepen krijgen beide delen een hoofdklemtoon. Voorbeelden: eenpersoons dekbedovertrek, driepunts temperatuurregelaar, tweedejaars wiskundestudent, tweedehands kinderkleding.

Als er nog een ander bijvoeglijk naamwoord tussen beide staat, is alleen de schrijfwijze los correct: achttienkaraats gouden wereldbeker, eerstelijns medische zorg, eersterangs Amerikaanse stripverhalen.

Overzicht Top

Hierna volgt een kort overzicht van woorden van het type eerstejaars, met telkens een voorbeeld van een woordgroep en een samenstelling met dergelijke woorden.

Schrijfwijze in cijfers Top

Als bij woorden als eerstegraads het (rang)telwoord in cijfers wordt weergegeven, komt er een koppelteken na het cijfer: 1ste-graads, 4e-rangs, 2de-hands, 24-uurs; 3de-jaarsstudent / 3de-jaars student, 1e-lijnszorg / 1e-lijns zorg, 3de-rangs soapacteur enzovoort.

Bij samenstellingen als 24-uursdienst en 24-uurseconomie is ook de spelling met een spatie na het cijfer correct (24 uursdienst, 24 uurseconomie). In dat geval gaat het om samenstellingen met als eerste deel 24 uur en met een tussen-s (‘een dienst/economie die 24 uur werkt’). Ook de schrijfwijze als woordgroep is mogelijk: een 24-uurs dienst, een 24-uurs economie. In dat geval komt er een spatie tussen 24-uurs en het woord dat erop volgt, en wordt 24-uurs altijd met een koppelteken geschreven.

Zie ook

Woordgroep of samenstelling? (Leidraad 6.8)

1°, 2°, 3° / 1e, 2e, 3e / 1ste, 2de, 3de / 1e, 2e, 3e
Tweedehandse auto’s / tweedehands auto’s / tweedehandsauto’s

Naslagwerken

Grote Van Dale (2005); Woordenlijst (2005)