Vraag

Wat is de betekenis van -vrij in woorden als vetvrij, brandvrij en kinderarbeidvrij?

Antwoord

Het tweede lid -vrij in samengestelde bijvoeglijke naamwoorden kan verschillende betekenissen hebben. De algemene betekenis is ‘vrij van, zonder dat wat in het eerste deel van het woord wordt genoemd’; een tweede veelvoorkomende betekenis is ‘bestand tegen wat het eerste deel noemt’. Soms is de betekenis indirecter. Hoe indirecter het verband tussen de woorddelen en hoe onbekender het woord als geheel is, hoe meer het risico bestaat dat de combinatie gekunsteld of vaag overkomt. Om al te gekunstelde combinaties te vermijden, kan soms beter een omschrijving worden gekozen.

Toelichting

De letterlijke betekenis van -vrij is ‘vrij van, zonder’. Bijvoorbeeld in suikervrij (‘zonder suiker’), alcoholvrij (‘geen alcohol bevattend’), bladvrij (‘vrij van bladeren’) en vetvrij (‘vrij van vet, niet vettig’). In de specifieke combinatie vetvrij papier betekent vetvrij ‘bestand tegen vet’ (‘geen vet opnemend’). Tot deze betekeniscategorie behoren ook woorden als brandvrij (‘bestand tegen brand’), kogelvrij (‘bestand/beschermend tegen kogels’) en krimpvrij (‘bestand tegen krimpen’).

Daarnaast bestaan er samenstellingen met -vrij waarbij de betekenis indirecter is. Zo wordt kinderarbeidvrij gebruikt om uit te drukken dat producten niet zijn vervaardigd met behulp van kinderarbeid, en proefdiervrij om duidelijk te maken dat producten niet zijn getest op dieren.

Een groot aantal woorden op -vrij is ingeburgerd. De hierboven genoemde woorden zijn bijvoorbeeld allemaal opgenomen in woordenboeken. Andere combinaties hebben meer een ad-hockarakter: het zijn gelegenheidssamenstellingen, die niet in woordenboeken terug te vinden zijn. Zeker als zo’n combinatie een indirecte betekenis heeft en vaag en gekunsteld kan overkomen, is het beter om een omschrijving te gebruiken.

(1a) Sommige stellen zoeken expres babyvrije hotels uit.

(1b) Sommige stellen zoeken expres hotels uit waar geen baby’s mogen komen.

(2a) Ik werk alleen samen met moppervrije mensen.

(2b) Ik werk alleen samen met mensen die niet mopperen.

Zie ook

-matig
-technisch

Naslagwerken

Grote Van Dale (2015); Van Dale Hedendaags Nederlands (2008); ANS: Substantief + adjectief en Werkwoord + adjectief