Vraag

Is een zin als elke onderwijsinstelling of bedrijf dat daarvoor betaalt (…) correct?

Antwoord

Nee, correct is: elke onderwijsinstelling die of elk bedrijf dat daarvoor betaalt.

Toelichting

Een betrekkelijk voornaamwoord hoort te congrueren met zijn antecedent, dat is het woord of de woordgroep waar het betrekking op heeft. Is het antecedent een de-woord, zoals instelling, dan wordt die gebruikt, gaat het om een het-woord, zoals bedrijf, dan wordt dat gebruikt.

Voor het gebruik van het onbepaald voornaamwoord elke of elk geldt iets overeenkomstigs: een de-woord krijgt de vorm elke bij zich, een het-woord de vorm elk.

Als nu een de-woord en een het-woord in een nevenschikkend verband met elkaar gecombineerd worden, dan kunnen daarbij horende parallelle elementen die niet dezelfde vorm hebben (hier dus: die tegenover dat en elke tegenover elk) niet zonder meer samengetrokken worden. Anders gezegd: ze dienen allebei uitgedrukt te worden. Het resultaat daarvan kan soms enigszins omslachtig en stilistisch minder fraai aandoen. Als men dat wil vermijden, moet men een ander zelfstandig naamwoord kiezen zodat er twee keer een de- dan wel een het-woord voorkomt (bijvoorbeeld elk onderwijsinstituut of bedrijf dat… of elke onderwijsinstelling of firma die…). Is dat niet mogelijk, dan kan een andere formulering uitkomst bieden, bijvoorbeeld Elke onderwijsinstelling die daarvoor betaalt (…). Hetzelfde geldt voor bedrijven.

Zie ook

Die / dat (de maanden – je afwezig was)
Die / dat (eentje -)
Die / dat (geen haar op mijn hoofd – daaraan denkt)
Die / dat (het meisje -)

Naslagwerken

ANS (1997), p. 332 e.v. of online via de E-ANS online via de E-ANS, p. 350 of online online, p. 1571 e.v. of online online; Schrijfwijzer (1995), p. 124