Vraag

Wat is het verschil tussen Hij wist niet dat het water diep was en Hij wist niet of het water diep was?

Antwoord

Uit de zin Hij wist niet dat het water diep was kun je afleiden dat het water inderdaad diep was. In Hij wist niet of het water diep was is de diepte onzeker.

Toelichting

Als onderschikkende voegwoorden leiden dat en of bijzinnen in. In de meeste gevallen is er geen keuze mogelijk tussen beide voegwoorden. De meeste overgankelijke werkwoorden kunnen alleen met een dat-zin gecombineerd worden, andere alleen met een of-zin. Voorbeelden:

(1a) Ik verwacht dat we op tijd aan zullen komen.

(1b) Ik verwacht of we op tijd aan zullen komen. (uitgesloten)

(2a) Ze vroeg of ze iets later zou mogen komen.

(2b) Ze vroeg dat ze iets later zou mogen komen. (uitgesloten)

Enkele werkwoorden of werkwoordelijke uitdrukkingen kunnen echter zowel met dat-zinnen als met of-zinnen voorkomen, bijvoorbeeld weten, bekend zijn, betwijfelen. Als er keuze mogelijk is, is er altijd betekenisverschil. De inhoud van de door dat ingeleide bijzin (ook wel: ‘afhankelijke mededeling’) wordt als zeker voorgesteld; de inhoud van de door of ingeleide bijzin (ook wel: ‘afhankelijke vraag’) wordt als onzeker voorgesteld. Voorbeelden:

(3a) Weet jij dat hij de nieuwe voorzitter wordt? (‘Hij wordt de nieuwe voorzitter. Weet jij dat?’)

(3b) Weet jij of hij de nieuwe voorzitter wordt? (‘Wordt hij de nieuwe voorzitter of niet? Weet jij dat?’)

Soms worden beide voegwoorden gecombineerd om een bijzin in te leiden. De combinatie van of en dat is spreektalig. Ze behoort niet tot de standaardtaal.

(4) Lies wou weten of dat er nog andere mensen meegingen. (geen standaardtaal)

(5) Ik vraag me af of dat er genoeg eten is voor iedereen. (geen standaardtaal)

Bijzonderheid

Bij nevenschikking van twee bijzinnen die door of worden ingeleid, met het nevenschikkende voegwoord of, wordt het tweede onderschikkende voegwoord of doorgaans vervangen door dat. In dit gebruik is de combinatie van of en dat dus wel mogelijk.

(6) Hij wist niet of het belangrijk was of dat het een futiliteit betrof.

Zie ook

Als / dat (Het bruidspaar vindt het leuk – de kinderen komen)
Als / of (Ik zal kijken – zij er is)
Dat / of / als (Het maakt niets uit – het regent)
Hoe of, hoe dat / hoe (Ik weet niet – hij heet)

Naslagwerken

ANS (1997), p. 546-547 of online via de E-ANS online via de E-ANS