Vraag

Is een martelaar iemand die martelt, of iemand die gemarteld wordt? Is een gijzelaar iemand die gijzelt, of iemand die gegijzeld wordt?

Antwoord

Martelaar heeft meestal de betekenis ‘iemand die gemarteld wordt’, gijzelaar ‘iemand die gegijzeld wordt’.

Toelichting

Afleidingen op -aar hebben vaak de betekenis ‘(mannelijk) persoon die de door het werkwoord genoemde handeling verricht’. Voorbeelden zijn bedelaar, brabbelaar, lasteraar, handelaar.

De woorden martelaar en gijzelaar zijn uitzonderingen. Bij deze woorden gaat het doorgaans niet om de personen die de handeling verrichten, maar om de personen die de handeling ondergaan. Voor een persoon die gegijzeld wordt, kan ook gegijzelde gebruikt worden.

(1) Veel christelijke martelaren werden voor de leeuwen gegooid of gekruisigd.

(2a) De dertig gijzelaars die afgelopen weekend gevangen werden genomen door rebellen, zijn weer vrijgelaten.

(2b) De dertig gegijzelden die afgelopen weekend gevangen werden genomen door rebellen, zijn weer vrijgelaten.

Martelaar en gemartelde zijn niet volledig synoniem. Een martelaar is doorgaans iemand die wegens geloofsovertuigingen of gedachtegoed gemarteld en gedood is. Gemartelde heeft de algemenere betekenis ‘iemand die gemarteld is of wordt’.

De uitvoerder van het gijzelen en het martelen noemt men respectievelijk gijzelnemer of gijzelhouder en beul of folteraar. Sommige woordenboeken vermelden bij gijzelaar ook de actieve betekenis ‘iemand die gijzelt’ en bij martelaar ‘iemand die mensen of dieren martelt’. Die betekenissen zijn echter minder gebruikelijk.

Naslagwerken

ANS: Persoonsnamen met de suffixen -er/-aar/-der; Grote Van Dale (2005); Van Dale Hedendaags Nederlands (2008); Koenen (2006); Het Witte Woordenboek Nederlands (2007); Prisma Handwoordenboek Nederlands (2014); WNT