1. Inleiding Top

In deze tekst wordt toegelicht wat de termen ontlening en barbarisme (gallicisme, anglicisme, germanisme) inhouden. Vervolgens wordt uitgelegd waarom ‘barbarisme’ een problematisch begrip is en waarom de termen barbarisme, gallicisme, anglicisme en germanisme elders op Taaladvies.net niet gebruikt worden. Tot slot worden in deze tekst enkele voorbeelden gegeven van woorden en uitdrukkingen die ooit als barbarisme beschouwd zijn, of waarvan sommige naslagwerken nu nog zeggen dat ze onder die noemer vallen.

Deze tekst is bedoeld om de begrippen in het algemeen uit te leggen en te illustreren. De opgenomen voorbeelden gelden niet als adviezen over de aanvaardbaarheid van bepaalde woorden.

2. Ontleningen uit andere talen Top

Het Nederlands heeft tienduizenden woorden uit andere talen overgenomen. Het resultaat van zo’n overneming is een ‘ontlening’ of een ‘leenwoord’. De termen ‘leenwoord’ en ‘ontlening’ zijn op zich neutrale aanduidingen voor een woord dat of constructie die aan een andere taal is ontleend. De uitheemse oorsprong van een woord hoeft niet per se een afkeuring in te houden; veel leenwoorden zijn zonder meer in het Nederlands aanvaard.

Bij ontlening kunnen woorden direct of indirect uit een andere taal overgenomen worden.

Directe ontlening

– Leenwoorden die niet of vrijwel niet aan de ontlenende taal zijn aangepast qua uitspraak, spelling en woordvorming noemt men vreemde woorden. Voorbeelden zijn bami, limerick, meeting, penalty, fjord, apfelstrudel, überhaupt, patrouille, blasé, quasi.

– Leenwoorden waarvan de oorspronkelijke vorm al (in zekere mate) aan de spelling, uitspraak of woordvorming van het Nederlands is aangepast, worden in de taalkunde wel bastaardwoorden genoemd. Voorbeelden zijn: mirakel (miracle), pushen (to push), sigaar (cigare), departement (département), excuseren (excuser).

– Tot slot zijn er ook volledig geïntegreerde leenwoorden: die zijn meestal al lang geleden ontleend, en zo sterk aan het Nederlands aangepast dat de meeste mensen de vreemde oorsprong van deze woorden niet meer herkennen. Bijvoorbeeld: muur (van het Latijnse murus), roos (van rosa).

Indirecte ontlening

Bij indirecte ontlening gaat het om woorden die naar het voorbeeld van een andere taal zijn gevormd of gebruikt.

– Een leenvertaling is een ontlening door gehele of gedeeltelijke vertaling van een woord of uitdrukking uit een andere taal, waarbij de structuur (grotendeels) behouden blijft. Voorbeelden zijn: wolkenkrabber (skyscraper), gemengde gevoelens (mixed feelings), gouden handdruk (golden handshake), schoonbroer (beau-frère), beantwoorden aan (répondre à), boemeltrein (Bummelzug), in gang zetten (in Gang setzen).

– Bij betekenisontlening worden de betekenissen van een in het Nederlands al bestaand woord uitgebreid met een betekenis die uit een andere taal is overgenomen. Bijvoorbeeld: de betekenis van realiseren (‘verwezenlijken’) werd onder invloed van het Engels uitgebreid met de betekenis ‘zich concreet voor ogen stellen’ (zich realiseren).

Gebruik van leenwoorden (algemeen)

3. Wat is een barbarisme? Top

De term barbarisme wordt grosso modo in twee betekenissen gebruikt. In beide gevallen houdt de term een afkeuring in van de invloed uit een andere taal.

In de eerste opvatting slaat de term barbarisme op iedere ontlening uit een andere taal, waarvan het gebruik in strijd wordt geacht met het Standaardnederlands. Hieronder vallen dus ook bastaardwoorden als mirakel en vreemde woorden die direct overgenomen zijn uit de andere taal, zoals überhaupt.

In de tweede opvatting is een barbarisme een als on-Nederlands beschouwde letterlijke vertaling (leenvertaling), zoals wolkenkrabber (skyscraper), of een uitbreiding van de betekenis met een betekenis die uit een andere taal is overgenomen, zoals bij zich realiseren. Deze definitie wordt in de meeste naslagwerken gehanteerd. Bij de overname of vertaling van zo’n woord of uitdrukking is de buitenlandse term dus direct van een Nederlandstalig ‘uiterlijk’ voorzien en is er niet gezocht naar een taalvorm die meer aansluit bij gebruikelijke woorden en formuleringen in de Nederlandse taal. Zonder de invloed van de andere taal zou het woord of de uitdrukking er niet zo uitgezien hebben. Zulke vertalingen of vernederlandsingen worden daarom vaak ‘strijdig met het Nederlandse taaleigen’ genoemd.

Naargelang van de taal waaruit ze zijn overgenomen of waarnaar ze zijn gemodelleerd, onderscheiden we gallicismen (uit het Frans), germanismen (uit het Duits) en anglicismen (uit het Engels). Het aantal barbarismen uit andere talen dan deze drie is verwaarloosbaar.

4. Tijdgebonden en afhankelijk van de context Top

De opvatting over wat een barbarisme is, is subjectief en tijdgebonden. Als taalgebruikers een taalvorm die zijn leven als barbarisme begonnen is, niet meer herkennen als een vreemd element in het Nederlands, raakt die vorm ingeburgerd. In dat proces speelt de verwantschap met de brontaal een rol. Leenvertalingen uit nauw verwante talen zoals Duits en Engels raken de status van ’taalfout’ vaak vrij snel kwijt, doordat de vorming van woorden en uitdrukkingen in die talen vergelijkbaar is met die in het Nederlands. Zo is de omschrijving van de overtreffende trap met meest (bijvoorbeeld meest flauw) niet alleen toe te schrijven aan Engelse invloed; het Nederlands kent deze mogelijkheid van oudsher in bepaalde gevallen ook (meest verbaasd, meest vast). En het rechtstreeks vertalen van Duitse samenstellingen, zoals Fünf-Prozent-Klausel met vijfprocentclausule, gaat meestal niet in tegen de Nederlandse woordvormingsregels.

Tegenwoordig wordt het begrip barbarisme weinig gehanteerd door taalkundigen en taaladviseurs, omdat het niet goed af te bakenen is. Er bestaan geen algemene criteria om een leenvertaling wel of niet goed te keuren. Sommige leenvertalingen raken wel ingeburgerd, andere niet. Als woorden of uitdrukkingen die op een andere taal geënt zijn, ingeburgerd raken, dan is de weerstand ertegen blijkbaar verdwenen en voldoen ze dus niet meer aan de definitie van een barbarisme.

Bovendien spelen er bij de veroordeling tot barbarisme vaak andere dan taalkundige motieven een rol. Zo zijn gallicismen in België vaak verfoeid omdat ze getuigden van de sterke Franstalige invloed op Vlaanderen en Brussel en de strijd tegen germanismen is vooral in Nederland heftig geweest door de grote invloed van het Duits op de Nederlandse taal en cultuur. Tegenwoordig is vooral de invloed van het Engels op het Nederlands groot en het is dan ook geen wonder dat het verzet tegen Engelse woorden en leenvertalingen tegenwoordig beduidend groter is dan dat tegen Franse en Duitse woorden.

5. Omgang met barbarismen op Taaladvies.net Top

Omdat het oordeel over de aanvaardbaarheid van de invloed van andere talen op het Nederlands per geval kan verschillen en met de tijd kan verschuiven, worden de termen barbarisme, anglicisme, gallicisme en germanisme in de adviezen op Taaladvies.net niet gebruikt.

Op deze website worden taalkwesties per geval behandeld. Het oordeel over de aanvaardbaarheid van een bepaald woord of een bepaalde constructie in het Nederlands wordt hoofdzakelijk gebaseerd op onderzoek naar het gebruik in de praktijk en de attitude van taalgebruikers.

Wat is standaardtaal? (algemeen)
Werkwijze: welke varianten hebben standaardtaalkarakter? (algemeen)

6. Voorbeelden Top

Er bestaat geen vaste en/of uitputtende lijst van barbarismen in het Nederlands. Deze tekst volstaat met het noemen van een aantal voorbeelden van woorden en uitdrukkingen die ooit als anglicisme, gallicisme of germanisme beschouwd zijn, of waarvan sommige naslagwerken nu nog zeggen dat ze onder die noemer vallen.

Anglicisme

Doordat de invloed van het Engels op het Nederlands in de huidige maatschappij groot is, komen tegenwoordig veel leenvertalingen uit het Engels. Ze ontstaan doordat een Engels woord of een Engelse constructie rechtstreeks in het Nederlands wordt omgezet in plaats van er een gangbaar, oorspronkelijk Nederlands equivalent voor te gebruiken. Van de leenvertalingen uit het Engels zijn er vele geheel geaccepteerd. Zo zijn woorden en combinaties als afvalbeheer (waste management), wereldwijd (worldwide), recentelijk (recently) of het verschil maken (make the difference) algemeen aanvaard. Sommigen maken nog bezwaar tegen bijvoorbeeld het beste concert ooit (the best concert ever), globaal in de betekenis ‘mondiaal’ (global) en in de pijplijn (in the pipeline), maar deze vormen gelden inmiddels als goed Nederlands. Gevallen zoals een beslissing maken (to make a decision) en actie nemen (to take action) worden nog wel door de meeste mensen als fout aangevoeld.

Gallicisme

Letterlijke vertalingen van Franse woorden of constructies komen in België meer voor dan in Nederland. Ze zijn vooral ontstaan door de grote invloed van het Frans in de Belgische maatschappij. Een deel van deze leenvertalingen is inmiddels algemeen geaccepteerd, zoals akkoord zijn (être d’accord) en zich informeren (s’informer). Sommigen maken nog bezwaar tegen voor wat betreft (pour ce qui concerne) en zijn kandidatuur stellen (poser sa candidature), maar ze gelden inmiddels als goed Nederlands in het hele taalgebied. Sommige leenvertalingen uit het Frans, bijvoorbeeld tussenkomen, zijn alleen in België aanvaard en gebruikelijk. Vormen die nog als fout worden aangevoeld door de meeste mensen zijn bijvoorbeeld duur kosten (coûter cher) en een foto trekken (tirer une photo).

Germanisme

Van de honderden leenvertalingen uit het Duits die het Nederlands kent of heeft gekend, zijn de meeste óf verdwenen óf geheel geaccepteerd. Zo is er geen enkel bezwaar meer tegen bespreken (besprechen), nieuwbouw (Neubau), begeestering (Begeisterung), deelname (Teilnahme) of warenhuis (Warenhaus). Sommigen maken nog bezwaar tegen woorden als beduidend (bedeutend), zestiger jaren (sechziger Jahre), meerdere (mehrere), middels (mittels) of onbestemd (unbestimmt), maar ze gelden inmiddels als goed Nederlands. Enkele woorden, zoals bemerking (Bemerkung), worden in een deel van het taalgebied (in dit geval Nederland) afgekeurd en in een ander deel van het taalgebied (België) algemeen aanvaard. Vormen die nog als fout worden aangevoeld door de meeste mensen zijn bijvoorbeeld plichtwerk (Pflichtwerk) en tandtechnieker (Zahntechniker).

Bronnen

Hageman, Bas (2001). Barbarismenwoordenboek: hoe Nederlands is uw Nderlaands nog? Amsterdam, L.J. Veen.

Naslagwerken

Taalboek Nederlands (2011), p.99-103; Schrijfwijzer (2012), p. 180; Van Dale Groot Leenwoordenboek (2005), p.171, p.259, p.313