Vraag

Wat is het verschil tussen ironie, sarcasme en cynisme?

Antwoord

Ironie is bedekte, milde spot. Sarcasme is bijtende spot. Cynisme is een afwijzende houding die voorkomt uit ongeloof in de oprechtheid of goede bedoelingen van mensen; de uitingen die erbij horen zijn bitter of wreed van toon.

Toelichting

De begrippen ironie, sarcasme en cynisme hebben alle drie met ‘spot’ te maken: er wordt schertsend over een onderwerp of persoon gesproken. De spot is bij de begrippen verschillend van aard en toon: ironie is een uiting van bedekte, milde spot; sarcasme is een uiting van bijtende spot; cynisme toont ongeloof in de oprechtheid of goede bedoelingen van de mensen, en die houding wordt met bittere of wrede spot geuit.

De milde spot die ironie kenmerkt, wordt vaak bereikt door het tegenovergestelde te zeggen van wat men bedoelt, of door overdrijving. Er wordt de spot gedreven met iets of iemand, maar dit is niet erg serieus bedoeld: het is niet de bedoeling om te kwetsen. Een voorbeeld van ironie:

(1) ‘Je kletst me de oren van het hoofd’, zegt de leraar tegen het stille, verlegen meisje.

Sarcasme kan ook bereikt worden door het tegenoverstelde te zeggen van wat men bedoelt, maar het is scherper van toon dan ironie, en de houding tegenover de persoon of zaak die wordt bespot is kritischer. Een voorbeeld van sarcasme:

(2) ‘Je moet vooral zo doorwerken, dan kom je er in ieder geval’, zegt de mentor tegen de havoleerling (die zijn taak weer niet gemaakt heeft).

Bij cynisme ligt de nadruk op de afwijzende houding van de persoon die het uit. Hij of zij kijkt kritisch aan tegen de goede bedoelingen en waarden van anderen, en uit dit met bittere of wrede spot. Vaak is dat overigens een vorm van zelfverdediging: men doet het uit machteloosheid of teleurstelling. Cynisme kan uitgedrukt worden door een uitspraak te doen die inhoudelijk volstrekt waar is, maar die op het bewuste moment niet gezegd hoort te worden, omdat het bijvoorbeeld ontluisterend is. Een voorbeeld van cynisme:

(3) ‘We gaan hem nu opereren. Als hij blijft leven, hadden we het bij het rechte eind; als hij sterft, hebben we toch wat bijgeleerd’, zegt de specialist over een patiënt.

De definities van ironie, sarcasme en cynisme verschillen dus, maar of een uiting ironisch, sarcastisch of cynisch wordt genoemd, is deels subjectief. De grens tussen ironie en sarcasme is bijvoorbeeld niet altijd eenvoudig te trekken, omdat de context en de toon van de uiting, maar ook de gevoeligheden en opvattingen van spreker én ontvanger, sterk bepalen of iets als milde of bijtende spot wordt ervaren. Op sommige situaties zijn twee begrippen van toepassing: iemand kan zijn cynische houding tot uitdrukking laten komen door sarcastische opmerkingen te maken.

Zie ook

Eufemisme / understatement
Pleonasme / tautologie

Bronnen

Van Gorp, H. e.a. (2007). Lexicon van literaire termen (8e herziene dr.). Groningen: Wolters-Noordhoff.

Naslagwerken

Grote Van Dale (2015); Prisma Handwoordenboek Nederlands (2014); Koenen (2006); Van Dale Hedendaags Nederlands (2008)