Vraag

Wat zijn de regels voor het gebruik van gedachtestreepjes?

Antwoord

Gedachtestreepjes kunnen rond een korte zin (of zinsnede) staan die een lopende zin onderbreekt. Eén gedachtestreepje kan ook een inhoudelijke wending aangeven. Een gedachtestreepje is in principe langer dan een koppelteken en wordt met spaties gescheiden van woorden ervoor en erna.

Toelichting

Het gedachtestreepje, ook wel ‘aandachtstreepje’ genoemd, heeft verschillende functies. Eén daarvan is een ’terzijde’ inlassen.

(1) Toen hij vergeefs om salarisverhoging vroeg − en dat niet voor het eerst − diende hij zijn ontslag in.

(2) Nu het college – na maanden overleg – eindelijk een besluit heeft genomen, gooit de raad weer roet in het eten.

Een andere functie van gedachtestreepjes is een zin of zinsdeel extra nadruk te geven.

(3a) Wij leveren − als u vanavond voor negen uur bestelt − uw bestelling morgen aan huis.

Soms wordt het gedachtestreepje gebruikt om een onverwachte wending aan het eind van de zin te markeren.

(4) Hij had juist een rookmelder in zijn woning aangebracht − en achteraf bleek dat maar al te nodig.

(5) Het is allemaal heel eenvoudig – als je wiskunde hebt gestudeerd.

Na het tweede gedachtestreepje kan soms een komma staan die de structuur van de zin verduidelijkt. In veel gevallen kan die komma ook weggelaten worden omdat het streepje zelf al een soort pauze aangeeft.

(6a) Niet alleen was ze erg nieuwsgierig − wat ik al niet zo leuk vond −, maar ze vertelde ook meteen alle nieuwtjes door.

(6b) Niet alleen was ze erg nieuwsgierig − wat ik al niet zo leuk vond − maar ze vertelde ook meteen alle nieuwtjes door.

In sommige gevallen is de komma na het gedachtestreepje nuttig omdat de structuur van de zin anders onduidelijk wordt. In zin (7), bijvoorbeeld, geeft de komma duidelijk de verschillende delen van de opsomming aan.

(7) In het dorp zijn een kerk – gebouwd in de vijftiende eeuw ­­­–, een kapel en enkele oude herenboerderijen te bezichtigen.

Overigens maken te veel gedachtestreepjes een tekst onrustig, omdat ze nogal nadrukkelijk zijn. Alternatieven voor gedachtestreepjes zijn komma’s of haakjes.

(3b) Wij leveren, als u vanavond voor negen uur bestelt, uw bestelling morgen aan huis.

(3c) Wij leveren (als u vanavond voor negen uur bestelt) uw bestelling morgen aan huis.

Beide notaties hebben een minder nadrukkelijk effect. Het gebruik van haakjes geeft aan dat het om een verduidelijking of een toevoeging gaat die de schrijver ‘op de achtergrond’ presenteert.

Bijzonderheid

Als gedachtestreepje wordt doorgaans het zogeheten halve kastlijntje (−) gebruikt. Het halve kastlijntje is wat langer dan het koppelteken of het afbreekteken (-) en staat niet standaard op het toetsenbord van een computer.

Veel tekstverwerkingsprogramma’s maken van een losstaand koppelteken automatisch een gedachtestreepje. Het kan ook gemaakt worden met speciale toetscombinaties, zoals Ctrl+minteken. Als het technisch niet mogelijk is om een half kastlijntje te maken, kunt u het koppelteken als gedachtestreepje gebruiken. Zowel voor als na het gedachtestreepje moet een spatie staan, tenzij er een komma na het gedachtestreepje staat.

Zie ook

Wel of geen spaties voor en na leestekens en symbolen (algemeen)

Ronde haakjes, gebruik van –

Naslagwerken

Leestekens (2016)