0. Inleiding. Sterke en zwakke vervoeging in het Nederlands
1. Werkwoorden met een sterke en zwakke vervoeging
    1.1 Gelijkwaardige vormen
    1.2 Gebruiks- / registerverschil
    1.3 Regionaal verschil
    1.4 Betekenisverschil
2. Samengestelde en afgeleide werkwoorden
    2.1 Identieke vervoeging van samengestelde of afgeleide werkwoorden en het basiswerkwoord
    2.2 Andere vervoeging van samengestelde of afgeleide werkwoorden en het basiswerkwoord
    2.3 Speciale vervoegingen

0. Inleiding. Sterke en zwakke vervoeging in het Nederlands Top

Het Nederlands kent van oudsher twee types werkwoordvervoegingen: het sterke type (lopen, liep, gelopen) en het zwakke type (wandelen, wandelde, gewandeld). Daarnaast hebben een aantal werkwoorden een onregelmatige vervoeging: ze zijn niet van oorsprong sterk, maar ze hebben ook geen regelmatige zwakke vervoeging. Een voorbeeld uit die laatste categorie is zeggen, zei, gezegd.

Er bestaat nu een tendens naar vereenvoudiging in die zin, dat (vaak minder frequente) sterke en soms ook onregelmatige werkwoorden zwak worden gemaakt, in de eerste plaats in de onvoltooid verleden tijd, later ook in het voltooid deelwoord. In veel mindere mate is ook het omgekeerde het geval: sommige zwakke werkwoorden krijgen sterke vormen.

Door die tendensen komt het voor dat zwakke en sterke vormen van hetzelfde werkwoord naast elkaar bestaan. Over dat verschijnsel gaat deze generieke tekst. Soms zijn die vormen volkomen gelijkwaardig (zie 1.1), soms bestaan er gebruiksverschillen of registerverschillen tussen de vormen (1.2), bij bepaalde werkwoorden wordt in een deel van het taalgebied een andere vorm gebruikt dan in een ander deel (1.3) en in een relatief groot aantal gevallen is er sprake van een betekenisverschil tussen de twee vervoegingen (1.4). Bij die laatste groep is het naast elkaar bestaan van twee vervoegingen het gevolg van gescheiden etymologische ontwikkelingen, en niet van verandering van sterke naar zwakke vervoeging.

Een speciale categorie vormen de samengestelde en afgeleide werkwoorden. Die kunnen worden vervoegd zoals het niet-samengestelde werkwoord, of anders (2.1 versus 2.2). Een drietal speciale categorieën behandelen we apart (2.3).

 

1. Werkwoorden met een sterke en zwakke vervoeging

1.1 Gelijkwaardige vormen

Bij een aantal werkwoorden bestaan de sterke en de zwakke vervoeging naast elkaar, zonder dat de naslagwerken aangeven of de ene dan wel de andere vorm gebruikelijker is.

Bij kerven in de volgende tabel hebben we wel de indruk dat de sterke vorm op zijn retour is, bij waaien in mindere mate. Bij delven, melken en verschuilen blijkt duidelijk dat in de eerste plaats de verleden tijd een zwakke vervoeging kan krijgen, en pas later het voltooid deelwoord: gedelfd en gemelkt worden nergens vermeld in de naslagwerken. De vorm verschuild hebben we enkel in Kramers aangetroffen.

Zeiken is een bijzonder geval: tegen de gewone tendens in is het van oorsprong een zwak werkwoord, en heeft het er een sterke vervoeging bij gekregen.

In de commentaarkolom worden bijzonderheden vermeld die de naslagwerken signaleren. De verklaring van de afkortingen is terug te vinden in de lijst van naslagwerken aan het einde van deze tekst.

 

 

1.2 Gebruiks- / registerverschil

In het volgende overzicht van werkwoorden met een register- of gebruiksverschil tussen de sterke en de zwakke vorm kunnen we een viertal categorieën onderscheiden.

a. Werkwoorden waarvan de sterke vervoeging volgens de naslagwerken schertsend is bedoeld, of enkel voorkomt in zeer informeel taalgebruik: erven, fuiven en (hoewel dat minder zeker is) wuiven. Woof komt ook, met name bij samengestelde werkwoorden als wegwuiven, voor zonder komische bijbedoelingen. Bij erven komen de sterke vormen orf – georven voor. De eerste vorm is zonder uitzondering grappig bedoeld, de tweede wordt soms ook gebruikt zonder die bijbedoeling. Het verdient aanbeveling om in deze gevallen de gewone vorm te gebruiken.

b. Werkwoorden met een sterke vervoeging die archaïsch, verouderd of zeer formeel overkomt: lachen, dunken. De zwakke vorm zegde en de onregelmatige vorm zeide van zeggen behoren tot deze categorie. De verleden tijd en het voltooid deelwoord van dunken worden meestal vermeden, het werkwoord komt vrijwel uitsluitend voor in de verbinding mij dunkt dat… In neutraal standaardtaalgebruik verdient het de voorkeur om de niet-verouderde vormen te gebruiken.

c. Werkwoorden met een sterke vervoeging die informeel overkomt: vrijen is hier het enige voorbeeld. Het onderscheid formeel/informeel speelt eveneens bij de vervoeging van de samenstellingen met -zeggen een rol: de sterke vormen zijn vaker informeel, de zwakke vaker formeel. De informele vormen hebben meestal niet de voorkeur in standaardtaalgebruik.

d. Werkwoorden met een vervoeging die duidelijk minder frequent is dan een andere: durven, ervaren, raden, varen en verraden, Vaak gaat het hier om werkwoorden die (vrij) recent een zwakke vervoeging kregen, de sterke wordt steeds minder gebruikt. Het laat zich aanzien dat deze werkwoorden na een tijd tot categorie b gaan behoren. Met name bij durven lijkt ons dat al het geval. Volgens de Grote Van Dale, Verschueren en Wolters-Koenen heeft ervaren recent in de verledentijdsvorm ook een zwakke vervoeging gekregen: ervaarde – ervaren zijn de recentere stamtijden. De sterke vorm is nog steeds de meest frequente, maar de zwakke vervoeging wint stilaan veld: vooral in België komt ervaarde steeds vaker voor. Het is evenwel vooralsnog niet duidelijk of die verledentijdsvorm standaardtaal in België is.

Bij de meeste van deze werkwoorden verdient het de voorkeur om de sterke vervoeging te gebruiken: de zwakke vervoeging wordt nog niet door iedereen als standaardtaal ervaren.

 

Ervaren: ervaarde / ervoer
Wuiven: woof / wuifde
Zegden / zeiden

1.3 Regionaal verschil

In België komt nog af en toe de sterke vervoeging van klagen voor: kloeg. Deze vervoeging is er echter geen standaardtaal. In het hele taalgebied is de zwakke vervoeging klaagde de meest gangbare vervoeging.

Breien, dat van oorsprong een zwakke vervoeging heeft, wordt zowel in Nederland als in België weleens sterk vervoegd: bree, gebreeën. De sterke vervoeging van breien is evenwel geen standaardtaal.

In België is naast de onregelmatige vorm zei ook de regelmatige vorm zegde gangbaar. Die zwakke vervoeging is standaardtaal in België.

 

Klagen: kloeg / klaagde

1.4 Betekenisverschil

In feite vallen onder deze categorie een reeks homoniemen, die in de infinitief weliswaar een gelijkluidende vorm hebben, maar in de werkwoordstijden een verschillende vervoeging. Anderzijds is het wel zo dat een vergelijkbare tendens als die we signaleerden bij de andere categorieën, namelijk een geleidelijke overgang van sterke naar zwakke vervoeging, zich ook in deze categorie voordoet. Bij jagen bijvoorbeeld wordt het onderscheid tussen de twee betekenissen niet altijd gemaakt, en bij wassen bestaat er een sterke tendens om de sterke vervoeging te verlaten voor de zwakke, waardoor de twee homonieme werkwoorden ook wat de hoofdtijden betreft naar elkaar toegroeien.

 

Scheppen: schepte / schiep
Zweren: zwoor / zwoer / zweerde

2. Samengestelde en afgeleide werkwoorden

Een speciale moeilijkheid bij samengestelde werkwoorden is het al dan niet voorkomen en de positie van het voorvoegsel ge- bij het voltooid deelwoord (aanbidden – aanbeden of aangebeden?) en het al dan niet gesplitst voorkomen van de werkwoordsvorm in de verleden tijd (aanbidden – bad aan of aanbad?). Dat is een afzonderlijk probleem, waar we in deze tekst niet op ingaan. We beperken ons tot problemen met het zwak of sterk vervoegen van samengestelde en afgeleide werkwoorden.

 

2.1 Identieke vervoeging van samengestelde of afgeleide werkwoorden en het basiswerkwoord

2.1.1 Algemene regel

Bij samengestelde of afgeleide werkwoorden is de vervoeging in de regel dezelfde als die van het basiswerkwoord. Vergelijk:

 

 

Men kan nu veronderstellen dat bij die werkwoorden waarvan we in 1 hebben vastgesteld dat ze alternatieve vormen hebben, die alternatieve vormen ook terugkeren bij de samenstellingen met die werkwoorden. Dat geldt inderdaad voor de samenstellingen met kerven, vragen (althans volgens de Grote Van Dale, andere naslagwerken nemen de vormen niet altijd op) scheiden en zeggen (met registerverschil) en een aantal andere specifieke gevallen:

 

 

2.1.2 De algemene regel bij homoniemen

Wanneer er van een werkwoord homonieme vervoegingen bestaan, is een samenstelling meestal gevormd met een van de twee homoniemen. Ook in dat geval is de vervoeging van het samengestelde werkwoord dus dezelfde als die van het niet-samengestelde. We geven in de volgende tabel een zo groot mogelijk overzicht. Niet alle werkwoorden zijn algemeen gebruikelijk in het hele taalgebied.

 

 

De volgende samenstellingen krijgen een vervoeging die afwijkt van de regel bij de vorige werkwoorden.

Schrok af / schrikte af
Uitgeplozen / uitgepluisd

 

2.1.3 Homoniemen uit homoniemen

Het kan voorkomen dat er een homonieme samenstelling is gevormd, op basis van een homoniem grondwoord. De samengestelde vormen vertonen in dat geval dezelfde homonymie als de grondvormen. Niet al de vormen die we in het overzicht vermelden, zijn even frequent in het hele taalgebied.

 

 

2.2 Andere vervoeging van samengestelde of afgeleide werkwoorden en het basiswerkwoord

2.2.1 Keuze uit een (stilistische of regionale) variant

Wanneer een niet-samengesteld werkwoord twee mogelijke vervoegingen kent, kunnen er tussen die vervoegingen stilistische of regionale verschillen bestaan (1.2 en 1.3). Als dat het geval is, komt het vaak voor dat bij samenstellingen of afleidingen met die werkwoorden een van de twee varianten wordt gekozen, met name de neutrale of geografisch algemene variant. Ook wanneer de twee vervoegingen gelijkwaardig zijn (1.1), wordt er soms maar een gekozen bij de samengestelde of afgeleide werkwoorden.

 

 

Bij uitscheiden is blijkbaar het omgekeerde aan de hand: hier ontstaat bij de samenstelling een reeks varianten die stilistisch afwijkend zijn, en een homonieme variant (zie 2.1.1 voor de andere samenstellingen met scheiden). Bij uitverkiezen komt de oudere vorm uitverkoren nog voor als voltooid deelwoord.

 

 

2.2.2 Van sterk naar zwak bij samenstellingen en afleidingen

Bij een beperkte reeks werkwoorden die een sterke vervoeging hebben, worden de samenstellingen en afleidingen zwak vervoegd. Het gaat hier, in het geval van de samenstellingen, om onscheidbare werkwoorden. Het bekendste voorbeeld is stofzuigen, maar er zijn er meer.

 

Stofzuigen: stofgezogen / gestofzuigd

 

Wanneer werkwoorden waarbij twee vervoegingen mogelijk zijn (sterk en zwak) met dit type van elementen worden samengesteld, krijgen ze meestal ook een zwakke vervoeging. Vergelijk:

 

 

De volgende twee gevallen zijn dan ook uitzonderlijk, we verwachten hier een zwakke vervoeging:

 

 

2.3 Speciale vervoegingen

2.3.1 ‘Doen/maken’ versus ‘worden’

Met name bij samenstellingen met ver- (zoals verzouten) kan het samengestelde werkwoord twee betekenissen krijgen: een actieve (verzouten = ‘zouter maken’) of een passieve (verzouten = ‘zouter worden’). In dat geval zijn er soms twee vervoegingen mogelijk, met een betekenisonderscheid. Ook bij andere samenstellingen is een vergelijkbaar betekenisonderscheid mogelijk.

 

 

Bij opstijven wordt het betekenisonderscheid doorkruist door dat tussen stijven ‘sterker worden’ en stijven ‘met stijfsel bewerken’. Verstijven wordt alleen zwak vervoegd (verstijfde, verstijfd).

 

2.3.2 Pseudo-samenstellingen

Een aantal complexe werkwoorden lijken een samenstelling met een basiswerkwoord, maar zijn eigenlijk afleidingen van een zelfstandig naamwoord of een bijvoeglijk naamwoord. Die krijgen allemaal een zwakke vervoeging.

 

 

2.3.3 Werkwoorden met een onvolledige vervoeging

Een lange reeks werkwoorden worden helemaal niet vervoegd. Bij een aantal van die werkwoorden kan soms wel een voltooid deelwoord worden gevormd. Samenstellingen met sterke werkwoorden die niet of onvolledig worden vervoegd, worden hier opgesomd.

Rekeningrijden (vervoegingen)

baantjerijden

ballonvaren

bandstoten

beeldsnijden

bergbeklimmen

bijslapen

blindvliegen

blokdenken

boekbinden

bokspringen

boogschieten

borstzwemmen

buikspreken

deltavliegen

discuswerpen

duimzuigen

echtbreken

figuurrijden

flierefluiten

formatievliegen

gaaischieten

gansrijden

gansslaan

ganstrekken

gedachtelezen

geschiedschrijven

gewichtheffen

glasblazen

grootspreken

haarsnijden

handboogschieten

handenwringen

handlezen

hardrijden

hartenjagen

herintreden

hink-stapspringen

hogeschoolrijden

hoogspringen

hordelopen

houtbewerken

houtsnijden

jachtspringen

kaartlezen

kanaalzwemmen

kanovaren

klaplopen

kleiduivenschieten

klokkijken

klootschieten

kogelstoten

kribbebijten

kroeglopen

kunstrijden

kunstvliegen

kunstzwemmen

landlopen

landmeten

lettergieten

lijntrekken

liplezen

maatslaan

machineschrijven

mastklimmen

midwinterblazen

motorrijden

nachtvliegen

nagelbijten

omzitten

paalzitten

paardspringen

palingtrekken

parachutespringen

parelduiken

pistoolschieten

plaatsnijden

polsstokhoog-springen

polsstokspringen

polsstok-verspringen

prijsschieten

proefrijden

proeftrekken

rekeningrijden

ringrijden

schaatsenrijden

schansspringen

schijfschieten

schoolrijden

schoolzwemmen

schoonrijden

schoonschrijven

schoonspringen

schoonzwemmen

schuitjevaren

skilopen

skispringen

slootjespringen

speerwerpen

spelerijden

spookrijden

spoorzoeken

steltlopen

straatslijpen

stuntvliegen

tekortkomen

terugsteken

thuiswerken

tijdrijden

touwklimmen

touwtjespringen

touwtrekken

trampolinespringen

turfsteken

uitzwerven

veldrijden

vogelschieten

waaierrijden

wadlopen

wielrijden

worteltrekken

zaklopen

 

Van sommige werkwoorden ontbreken alleen bepaalde vormen, hoewel de naslagwerken het er niet altijd eens over zijn welke.

 

 

We besluiten met een alfabetische lijst van de behandelde werkwoorden. Telkens is vermeld onder welk hoofdstuk de vervoeging besproken wordt.

 

Alfabetische lijst van de behandelde werkwoorden (sterke en zwakke vervoeging)

(werkwoorden die niet worden vervoegd werden niet opgenomen)

aanbreien 2.2.1

aandrukken 2.1.1

aandurven 2.1.1

aankijken 2.1.1

aanlachen 2.2.1

aanprijzen 2.1.2

aanspannen 2.1.1

aanstijven 2.3.1

aanwassen 2.1.2

aderlaten 2.2.2

afbreien 2.2.1

afkerven 2.1.1

aflachen 2.2.1

afmalen 2.1.3

afmelken 2.1.1

afpluizen 2.1.3

afprijzen 2.1.2

afscheiden 2.1.1

afscheren 2.1.2

afschrikken 2.1.2

afwassen 2.1.2

afzweren 2.1.3

avondmalen 2.3.2

bakken 1.4

bedelven 2.2.1

beeldhouwen 2.2.2

behoeven 2.2.2

bekvechten 2.2.2

bemalen 2.1.3

bescheiden 2.1.1

bespugen 2.1.1

bevoorraden 2.3.2

bewassen 2.1.2

bezweren 2.1.2

bijten 1.4

bloemlezen 2.2.2

breien 1.3

brouwen 1.4

delven 1.1

diepvriezen 2.3.3

donderjagen 2.2.2

doodlachen 2.2.1

doorkerven 2.1.1

doorvragen 2.1.1

drukken 2.1.1

dunken 1.2

durven 1.2

ervaren 1.2

 

erven 1.2

fuiven 1.2

gedenken 2.1.1

gekscheren 2.1.2

glimlachen 2.2.2

grijnslachen 2.2.2

grimlachen 2.2.2

hardlopen 2.2.2

herintreden 2.3.2

herscheppen 2.1.2

heten 1.4

hoeven 1.1

inkerven 2.1.1

insnuiven 2.1.2

inwassen 2.1.3

inzweren 2.1.2

jagen 1.1, 1.4

kanthouwen 2.2.2

kerven 1.1

kijken 2.1.1

klagen 1.3

krijgen 1.4

krijten 1.4

lachen 1.2, 1.3

lijken 1.4

malen 1.4

meevragen 2.1.1

melken 1.1

middagmalen 2.3.2

napluizen 2.1.2

navragen 2.1.1

nawuiven 2.2.1

omscheppen 2.1.3

omwassen 2.1.3

onderscheiden 2.1.1

ontmoeten 2.2.2

ontvouwen 2.2.2

ontwassen 2.1.2

opdelven 2.2.1

opschrikken 2.3.1

opsnuiven 2.1.2

opstijven 2.3.1

opvrijen 2.2.2

opwassen 2.1.3

pezeweven 2.2.2

pierewaaien 2.2.2

plegen 1.4

pluimstrijken 2.2.2

pluizen 1.4

prijzen 1.4

proeftrekken 2.3.3

proefvaren 2.3.2

raadplegen 2.1.2

raden 1.2

rondbreien 2.2.1

rondvragen 2.1.1

samenzweren 2.1.2

schaterlachen 2.2.2

scheelzien 2.3.3

scheppen 1.4

scheren 1.4

schoolblijven 2.3.3

schoonwassen 2.1.2

schrikken 1.4

schuilen 1.1

sjoelbakken 2.1.2

snuiten 1.4

snuiven 1.4

spannen 2.1.1

spelevaren 2.2.2

spinnen 1.4

spugen 1.1

stijven 1.4

stofzuigen 2.2.2

stoten 1.2

stuiptrekken 2.2.2

tegenlachen 2.2.1

terugschrikken 2.1.2

toelachen 2.2.1

toewuiven 2.2.1

uitdelven 2.2.1

uitlachen 2.2.1

uitmelken 2.2.1

uitpluizen 2.1.2

uitscheiden 2.2.1

uitslijpen 2.3.3

uitverkiezen 2.2.1

uitwassen 2.1.3

uitwuiven 2.2.1

uitzweren 2.1.2

uitzwerven 2.3.3

varen 1.2, 1.4

verkerven 2.2.1

verkiezen 1.2

verlaten 2.3.2

verplegen 2.1.2

verraden 1.2

verscheiden 2.1.1

verschrikken 2.3.1

verschuilen 1.1

verstijven 2.3.1

vervaren 2.3.2

verwassen 2.1.3

verzeggen 2.2.2

verzinken 2.3.2

verzouten 2.3.1

verzweren 2.1.3

voetjevrijen 2.2.2

vragen 1.1

vrijen 1.2

waaien 1.1

waarzeggen 2.2.2

wallebakken 2.1.2

wassen 1.4

weglachen 2.2.1

wegscheren 2.1.3

wegscheren (zich) 2.1.3

wegwassen 2.1.2

wegwuiven 2.2.1

witwassen 2.1.2

wuiven 1.2

zeggen 1.2, 1.3, 1.4

-zeggen 2.1.1

zeiken 1.1

zinnen 1.4

zweefvliegen 2.2.2

zweren 1.4

Naslagwerken

Grote Van Dale (1995) ; Woordenlijst (1995) ; Van Dale Hedendaags Nederlands (1996) ; Verschueren (1996) ; Wolters-Koenen (1996) ; Kramers (1996) ; Correct Taalgebruik (1997) ; Taalwijzer (1989) ; Schrijfwijzer (1995) ; Taalbaak